Zakup 87 prac Estery Karp przez Muzeum Historyczne Skierniewic jest decyzją o strategicznym znaczeniu kulturowym, rzadkim przykładem sytuacji, w której instytucja z miasta średniej wielkości świadomie wchodzi w europejski obieg historii sztuki. Skierniewice nie „odnajdują” artystki po latach. One uznają jej wielkość.

Ten zakup czyni skierniewickie muzeum właścicielem największej i najbardziej różnorodnej kolekcji dzieł Estery Karp w Polsce i otwiera realną perspektywę powstania galerii poświęconego wyłącznie tej artystce. Po zakończeniu konserwacji prace mają stać się podstawą stałej ekspozycji – trwałego wpisania Estery Karp w krajobraz instytucjonalny miasta, z którego wyszła, by zaistnieć w Europie.

To moment, w którym lokalna historia spotyka się z historią sztuki nowoczesnej, a prowincja – z centrum. Skierniewice nie próbują zawłaszczyć artystki.

Początek drogi

Estera Karp urodziła się 17 grudnia 1897 roku w domu przy ulicy Mszczonowskiej, w żydowskiej rodzinie Lipmana Karpa, fotografa, muzyka i malarza. Skierniewice przełomu XIX i XX wieku były miastem wielokulturowym, w którym Żydzi stanowili ponad 40 procent mieszkańców. Było to miasto synagog, mykwy, cmentarza, chasydzkich pielgrzymek i intensywnego życia społecznego. Tego świata dziś już nie ma.

Dla Estery był to jednak punkt startu, nie ramy, które miały ją zatrzymać. Po ukończeniu szkół w Skierniewicach wyjechała na studia do Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, jednego z kluczowych ośrodków artystycznych Europy Środkowej. Następnie zamieszkała w Łodzi, gdzie znalazła się w kręgu żydowskiej awangardy.

Już wtedy było jasne, że jej ambicje nie mieszczą się w granicach jednego miasta czy kraju.

Europa jako naturalny kierunek

W Łodzi Estera Karp zilustrowała tomik poezji Chaima Króla „Himlen in opgrunt”. Każdy egzemplarz książki był ręcznie kolorowany, co sprawiało, że wszystkie były unikatowe. Jeden z zachowanych tomów znajduje się dziś w zbiorach Muzeum Sztuki i Historii Judaizmu w Paryżu – instytucji, która traktuje jej twórczość jako element europejskiego dziedzictwa artystycznego, nie lokalnej ciekawostki.

W 1925 roku Karp wyjechała do Paryża. Nie była wyjątkiem – dla artystów jej pokolenia była to decyzja niemal oczywista. Europa miała wówczas jedno centrum artystyczne, a było nim miasto nad Sekwaną. Tam wystawiała w Salonie Niezależnych, Salonie Jesiennym i Salonie Majowym. Fascynowała się kubizmem, impresjonizmem, nowoczesnym eksperymentem formy i koloru.

W 1931 roku jej prace zostały pokazane w galerii Leopolda Zborowskiego na Montparnassie – marszanda, który odkrył Amedea Modiglianiego i Chaima Soutine’a. To wydarzenie lokuje Esterę Karp w pierwszym szeregu artystów École de Paris, a nie na marginesie tej formacji.

Rozpoznawalność przed wojną

Na początku lat 30. Karp czasowo wróciła do Polski. W latach 1933–1935 miała wystawy w Łodzi i Warszawie. Być może był to skutek wielkiego kryzysu ekonomicznego, który dotknął również artystów w Paryżu. W 1939 roku znów wystawiała we Francji – obok Tamary Łempickiej, Suzanne Valadon i Marie Laurencin.

Była rozpoznawalna za życia, obecna w międzynarodowym obiegu, a jej twórczość komentowali krytycy. Chil Aronson pisał o niej jako o „jednej z najbardziej utalentowanych malarek École de Paris”.

Wojna, choroba i sztuka jako schronienie

W 1941 roku nastąpiło dramatyczne pęknięcie w jej biografii. Pierwsze epizody choroby psychicznej sprawiły, że trafiła do zamkniętego zakładu psychiatrycznego. Paradoksalnie – jak wskazują badacze – mogło to uratować jej życie. Wiele artystek żydowskiego pochodzenia wojny nie przeżyło.

Po wojnie jej malarstwo stało się bardziej intensywne, niespokojne, nasycone kolorem. W ostatnich latach życia już w szpitalu psychiatrycznym świadomie porzuciła farby. Rysowała długopisami, wracając do motywów religijnych i obrazów dzieciństwa: chasydów, miasteczka, rytmu żydowskiego życia.

Nie był to regres, lecz kolejny etap artystycznej decyzji.

Skierniewice dziś

Dla Marzeny Rafińskiej z Muzeum Historycznego Skierniewic Estera Karp jest kluczem do opowieści o mieście, którego już nie ma: „Estera wraca do Skierniewic jako artystka doceniona. Dzięki niej możemy wrócić do obrazów miasta okresu międzywojennego, kiedy istniała tu duża społeczność żydowska”.

Zakup 87 prac, ich konserwacja i planowana wystawa stała sprawiają, że Skierniewice nie próbują jej zatrzymać, lecz rozumieją skalę drogi, którą przeszła – z prowincjonalnego miasta do centrum europejskiej sztuki.